ادات استقبالادات استقبال، در اصطلاح نحوی به دو حرف سین و سوف گفته می شود که با آمدن بر سر فعل مضارع آن را به زمان استقبال اختصاص می‌دهد. فهرست مندرجات۲ - تعریف اصطلاحی استقبال ۳ - تعریف ادات استقبال ۴ - وجه نامگذاری ۵ - جایگاه ادات استقبال ۶ - اسامی ادات استقبال ۷ - ادات استقبال ۷.۱ - سین ۷.۱.۱ - ویژگی های سین ۷.۲ - سوف ۷.۲.۱ - ویژگی‌های سوف ۸ - موارد اختصاص فعل مضارع به استقبال ۸.۱ - همراهی با یکی از ظروف مستقبل ۸.۲ - اسناد فعل به وقوع امری در آینده ۸.۳ - دخول هل بر فعل مضارع ۸.۴ - اقتضای طلب داشتن فعل مضارع ۸.۵ - معنای وعده یا وعید داشتن ۸.۶ - همراهی یکی از ادات تاکید ۸.۷ - همراهی با ادات رجاء ۸.۸ - همراهی با ادات شرط و جزاء ۸.۹ - همراهی با حروف نصب ۹ - ادات استقبال در قرآن ۱۰ - ادات استقبال درحدیث ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - تعریف لغوی استقبال"استقبال " مصدر باب "استفعال" از ماده "قبل" و در لغت به معنای روبه‌رو و مواجه شدن است. ۲ - تعریف اصطلاحی استقبالدر اصطلاح نحو "استقبال" زمانی است در مقابل حال و گذشته که از لحظه پایان یافتن کلام آغاز می‌شود. ۳ - تعریف ادات استقبال"ادات استقبال" بر دو حرف "سین" و "سوف" اطلاق می‌شود که بر فعل مضارع داخل شده و آن را به زمان استقبال اختصاص می‌دهد. [۳]
صفایی بوشهری، غلام‌علی، بداءه النحو، ص ۳۱۴.
به عنوان مثال متکلم در عبارت "سوف أضربُ" با بکار بردن "سوف"، فعل مضارع (أضربُ) را به استقبال اختصاص داده و از وقوع "ضرب" (زدن) در آینده خبر می‌دهد.۴ - وجه نامگذاریبا توجه به فایده و کاربرد دو حرف "سین" و "سوف" که در تعریف اصطلاحی بیان شد، روشن است که این دو حرف را از آن جهت که موجب اختصاص فعل مضارع به استقبال می‌شوند به "ادات استقبال" نام نهاده‌اند. ذکر این نکته قابل توجه است که کلمات دیگری نیز وجود دارند که زمان فعل مضارع را به استقبال اختصاص می‌دهند ولی از آنها به "ادات استقبال" تعبیر نشده است [۴]
صفایی بوشهری، غلام‌علی، بداءه النحو، ص ۳۱۵.
که در ادامه به آنها اشاره می‌شود.۵ - جایگاه ادات استقبالدر میان عالمان نحو در تبیین مباحث "ادات استقبال" سه رویکرد مشاهده می‌شود؛ بعضی همچون صاحب "النحو الوافی"در باب "الکلام و ما یتالف منه"، بخش "فعل" ضمن بیان حالات فعل مضارع از جهت زمان، به بررسی ادات استقبال پرداخته، و بعضی دیگر همچون ابن حاجب در "الکافیه"در باب "فعل" ضمن بررسی خواصّ فعل به مبحث ادات استقبال اشاره کرده‌اند. در مقابل بعضی دیگر همچون صاحب "بداءة النحو" ۶ - اسامی ادات استقبال"ادات استقبال" را در ضمن عنوان کلی "ادات" در کنار سایر ادات مورد بررسی قرار داده‌اند. از ادات استقبال به "حروف تنفیس"و یا "حروف توسع" نیز تعبیر شده است.از آن جهت به این ادات، حروف تنفیس یا توسع گفته شده است که زمان وقوع فعل را از زمان حال که محدود است به زمان استقبال که وسیع و بدون محدودیت است اختصاص می‌دهند. ۷ - ادات استقبالزمان فعل مضارع با توجه به قرائن و جایگاه آن در کلام، حالت‌های مختلفی دارد که در یک حالت با ورود ادات استقبال قبل از مضارع مثبت و بدون عمل در آن، زمان آن را به استقبال اختصاص می‌دهند. در این بخش با توجه به نوع "ادات استقبال" به بررسی نحوه کاربرد و ویژگی‌های هر یک در کلام اشاره می‌شود: ۷.۱ - سین"سین" حرف استقبالی است که زمان مضارع مثبت را به آینده نزدیک اختصاص می‌دهد. [۸]
جامی، نورالدین عبدالرحمن، الفوائد الضیائیة، ج۲، ص۲۲۸.
۷.۱.۱ - ویژگی های سیندر مورد "سین" نکات ذیل قابل توجه است: ۱. این حرف هم در وعد مانند: "اولئک سَنُؤتیهِم أجراً عظیماً"، بر وعده‌ای که خیر باشد، "وعد" اطلاق می‌شود. و هم در وعید مانند: "سَیَعلَمُ الٌذینَ ظَلَمُوا أیّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبُونَ"، بر وعده‌ای که شر باشد، "وعید" اطلاق می‌شود به کار می‌رود؛ البته کاربرد آن در وعد بیشتر است. ۲. این حرف در گویش عربی برای تاکید فعل و تکرار آن نیز به کار می‌رود این ویژگی به "سین" اختصاص دارد. ۷.۲ - سوف"سوف" حرف استقبالی است که زمان مضارع مثبت را به آینده دور (وسیع‌تر) اختصاص می‌دهد. [۱۶]
جامی، نورالدین عبدالرحمن، الفوائد الضیائیة، ج۲، ص۲۲۸.
۷.۲.۱ - ویژگی‌های سوفدر مورد "سوف" نکات ذیل قابل توجه است: ۱. طبق نظر بعضی همچون عالمان مکتب کوفه. "سوف" مرادف "سین" بوده و هر دو در یک معنای واحد به کار می‌روند، با این تفاوت که "سوف" در زمان آینده وسیع‌تر، کاربرد بیشتری دارد. ۲. ممکن است میان "سوف" و فعل مضارع، فعل ملغی ( فعل ملغی به ناسخی اطلاق می‌شود که به نحو جوازی از نصب محلی یا لفظی دو مفعول با هم باز داشته شده است) فاصله شود که این ویژگی به "سوف" اختصاص دارد؛ مانند: و ما أدری و سوف إخال أدری أقومٌ آل حصن أم نساءُ در این مثال میان "سوف" و فعل مضارع (أدری)، فعل ملغی (إخال) فاصله شده است. ۳. ممکن است حرف لام بر "سوف" وارد شود [۲۵]
دسوقی، مصطفی محمد عرفه، حاشیه الدسوقی علی مغنی اللبیب، ج۱، ص۳۲۲ و ۳۲۳.
که این ویژگی به سوف اختصاص دارد؛ مانند: "ولَسوفَ یُعطِیکَ رَبُّکَ فَتَرضَی"؛ "به زودی پروردگارت آن قدر به تو عطا خواهد کرد که خشنود شوی." در این آیه شریفه حرف "لام" بر "سوف" وارد شده است.۸ - موارد اختصاص فعل مضارع به استقبالمطالب گذشته به بررسی ورود ادات استقبال بر فعل مضارع مثبت به عنوان یکی از موارد اختصاص زمان فعل مضارع به استقبال پرداخته و در ادامه به مواردی دیگر از این اختصاص اشاره می‌شود: ۸.۱ - همراهی با یکی از ظروف مستقبلهمراهی فعل مضارع با یکی از ظروف مستقبل؛(ظرف مستقبل همچون "اذا".)مانند: "أزورُکَ إذا تَزورُنی"، در این مثال زمان در دو فعل مضارع "أزورک" و "تَزورنی" به جهت اقتران و همراهی آن دو با ظرف مستقبل (إذا) به استقبال اختصاص یافته است. فعل اول (أزورک) عامل ظرف بوده و فعل دوم (تَزورنی) به همراه فاعل آن، مضاف‌الیه ظرف واقع شده است. ۸.۲ - اسناد فعل به وقوع امری در آیندهاسناد فعل مضارع به امری که در آینده انتظار وقوع آن می‌رود؛ مانند: "یدخل الشهداء الجنة مع السابقین"؛ در این مثال فعل مضارع (یدخل) به امری نسبت داده شده که در آینده انتظار وقوع آن می‌رود (وارد شدن در بهشت)، از این رو فعل مضارع به استقبال اختصاص یافته است. ۸.۳ - دخول هل بر فعل مضارعوارد شدن "هل" بر فعل مضارع؛ مانند: " هل تُقاطِعُ مجالسَ السوءِ؟"؛ در این مثال با ورود لفظ "هل" بر فعل مضارع (تقاطع) زمان آن به استقبال اختصاص یافته است. ۸.۴ - اقتضای طلب داشتن فعل مضارعدر صورتی فعل مضارع اقتضای طلب داشته باشد؛ طلب در این صورت به دو گونه فهمیده می‌شود: الف. طلب از خود فعل فهمیده شود؛ مانند: "اَلوالِداتُ یُرضِعنَ اَولادهنَّ"؛"مادران فرزندان خود را دو سال تمام شیر می‌دهند." در این آیه شریف طلب ارضاع از "والدات" از فعل مضارع (یرضعن) فهمیده می‌شود. ب. طلب با کمک ادات دیگری فهمیده شود؛ مانند: "رَبّنَا لَا تُؤَاخِذنَا"؛ "پروردگارا ما را مواخذه مکن." در این آیه شریفه طلب به کمک حرف "لا" فهمیده می‌شود. ۸.۵ - معنای وعده یا وعید داشتندر صورتی که از فعل مضارع معنای وعده یا وعید فهمیده شود؛ مانند: "فَیَغفِرُ لِمَن یَشَاءُ وَ یُعَذِّبُ مَن یَشَاءُ"؛"سپس هرکس را بخواهد و شایستگی داشته باشد می‌بخشد و هر کس را بخواهد و مستحق باشد مجازات می‌کند." در این مثال از فعل اول (یَغفِرُ) معنای وعد و از فعل دوم (یُعَذِّبُ) معنای وعید فهمیده می‌شود از این رو زمان این دو فعل به استقبال اختصاص یافته است. ۸.۶ - همراهی یکی از ادات تاکیدهمراهی فعل مضارع با یکی از ادات تاکید؛ (ادات تاکید هچون نون تاکید خفیفه یا ثقیله. )مانند: "أتُکرِمَن صدیقک؟"؛ در این مثال فعل مضارع (تکرمن) با نون تاکید همراه شده از این رو زمان آن به استقبال اختصاص یافته است. ۸.۷ - همراهی با ادات رجاءهمراهی فعل مضارع با ادات رجاء؛ مانند: "لعلّ الغائبُ یَحضُرُ"؛ در این مثال فعل مضارع (یحضُر) به جهت همراهی با ادات رجاء (لعل) به استقبال اختصاص یافته است. ۸.۸ - همراهی با ادات شرط و جزاءهمراهی فعل مضارع با ادات شرط و جزاء؛(ادات شرط ممکن است جازم و یا غیر جازم باشند.) مانند: "إن تَنصر اللهَ یَنصُرکُم"؛ "اگر آئین خدا را یاری کنید، او شما را یاری می‌کند." در این آیه شریفه زمان دو فعل "تنصُر" و "ینصُر" به جهت همراهی با حرف شرط (إن) به استقبال اختصاص یافته است. ۸.۹ - همراهی با حروف نصبهمراهی فعل مضارع با حروف نصب؛ (حرف نصب ممکن است ظاهر و یا مقدر باشد که هر دو نوع در آیه "لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون" وجود دارند.) مانند: "فَاُولِئکَ عَسَی اللهُ أن یَعفُوَ عَنهُم"؛ "ممکن است خداوند آنها را مورد عفو قرار دهد." در این آیه شریفه حرف نصب (أن) همراه با فعل مضارع (یَعفُوَ) ذکر شده از این رو زمان فعل به استقبال اختصاص یافته است. ۹ - ادات استقبال در قرآن۱. آیه "سوف أستَغفِرُ لَکُم رَبِّی"، (به زودی برای شما از پروردگارم آمرزش می‌طلبم)؛ در این آیه شریفه "سوف" از ادات استقبال بوده و زمان فعل مضارع (أستَغفِرُ) را به استقبال اختصاص داده است. ۲. آیه "سآتیکُم منها بِخَبَرٍ"، (به زودی از آن برای شما خبری می‌آورم)؛ در این آیه شریفه "سین" در عبارت "سَآتیکُم" از ادات استقبال بوده و زمان فعل مضارع (ءاتیکُم) را به استقبال اختصاص داده است. ۱۰ - ادات استقبال درحدیثحدیث "یا مفَضَّل! لا یُفلِحُ مَن لا یَعقِل، و لایعقلُ من لایعلَمُ، و سوف یَنجُبُ مَن یَفهَم، و یَظفَرُ مَن یَحلُمُ" (ای مفضل! هر که تعقل نکند رستگار نشود و هر که را دانش نباشد تعقل میسر نگردد و هر که بفهمد نجیب و بزرگوار خواهد شد و هر کس بردبار باشد پیروز شود)؛ در این حدیث شریف "سوف" از ادات استقبال بوده و زمان فعل مضارع (ینجُبُ) به استقبال اختصاص یافته است. ۱۱ - پانویس۱۲ - منبعپژوهشکده باقرالعلوم. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «ادات استقبال». |